JEAN MICHEL ADAM
KRONIKA
BIOGRAFIA
EUSKALKIEN TAULA
EUSKALKIAK ESKEMA
EUSKALKIEN GURUTZEGRAMA
ZUBERERA
zuberera |
NAFAR LAPURTERA
Nafar lapurtera |
TRIPTIKOA
BALADAK; KONTATZEKO, ANTZEZTEKO ETA ERREZITATZEKO PIEZA LIRIKOAK
Baladak kantatzeko, antzezteko eta errezitatzeko pieza lirikoak dira. Erdi Aroan sortu ziren eta hainbat ezaugarri dituzte.
Formari dagokionez berriz, 3 neurtitzekoak eta isometrikoak dira, lelo batez bukatzen dira.
Neurriaren kasuan, gehienetan zortzi neurtitzeko estrofak agertzen dira, "ababbcbc" motako errimekin.
Hasierako zatian gai erlijiozko istorioak ikus ditzazkegu. Baina bukaeran amodiozko istorioak agertzen dira.
Herri baladak, erromantze eta kontrapoesia estiloko generoa dute. Izaera narratiboa izaten dute eta hau, ahozko tradizioarekin batera mantentzen da. Hemen gertatzen diren ekintzek, logika eta denborarekiko bilakaera erakusten dute. Hauek, ekintza unitate edo sekuentzietan banatuak egoten dira. Bertan, pertsonaien eta jarduleen arteko harremanak kontatzen dira.
Iraupena kontuan harturik, luzea izaten da, baina beti ez du harrera berdina. Baladak onarpen betea izan zuten Erdi Arotik, XVIII. mendera arte. Aldiz, bigarren mailako estimua izan zuten XVIII. mendetik aurrera. Baina hala ere, bukaeran lorapen izugarria izan zuen.
Antonio Cid-el esan zuen, Iparraldean "juglaria berri" garatu izana sinesgarria izan zela, eta gainera, hainbat balada frantsesetik euskarara pasatu ziren.
Baladak, kanta narratibo laburrak ziren eta generoetatik bereizten dira. Euskal literaturaren kasuan, erromantze izena erabiltzen da aspalditik. Europan berriz, balada izenez ezagutzen da.
Ereduz, Gaztelar erromantzea da berezia. Euskal baladak Europakoaren eredua du antzera. Hau, gaietan, irudietan, literatur baliabideetan antzeman dezakegu. Europan, Erdi Aroan finkatu zen estilo bereziak gaur arte iraun du. Baina badaude aldatu diren hainbat gauza. Horietako bat, literatura idatzia asko murriztu dela ahozko kulturadun lekuetan da. Baita, herri bakoitzeko baladek bere estilo propioa hartu dutela forma, irudi eta epika kasuetan. Adibidez: Istorio labur bat kontatzen da, ia beti gertaera bortiz eta gogorrak daude.
Pertsonaiei buruz ez da ezer azaltzen; ez iritzi moralik, ezta zertzelada berezirik ere. Gainetik ematen da deskripzioa, denbora, eszenak...Baina gertaera eta tentsio uneak elkarrizketa bizi, zuzen eta sakonekin ematen dira. Hauek, entzuleengan emozioa sortzeko eginak daude.
Forma,neurria eta gaiez aparte, baditu beste ezaugarri batzuk. Oroimenean oinarritzen dira eta metrikaz eta errimaz eginik daude errezago memorizatzeko. Truku horiez aparte errepikapenak ere oso erabiliak dira; hitz multzoak, ideiak... azaltzea entzuen arreta piztuko dutenak. Paralelismoa ere agertu ohi da; hau da, ideia edo egitura sintektikoa errepikatzea, gero eta informazio gutxiago emanez.
Elkarrizketak oso garrantzitsuak dira pertsonaien unerik dramatikoenak azaltzeko. Hauetan, metrika edo errima erabiltzen da. Molde metriko asko erabiltzen dira eta ez dago araurik. Hegoaldean, kopla itxurako errima moldea erabiltzeko joera dago. Hauek, soinuen bitartezs sortzen dira, entzutean atsegina izateko.
Gaien kasuan, askotarikoak izan daitezke, horietako batzuk, hilketak, familia arteko liskarrak... izan daitezke. Ereduari dagokionez, 3 ezberdin daude: eredu epikoa, epiko-lirikoa eta lirikoa. Lehenengoaren kasuan Erdi Aroko gudak, jauntxoen ekintzak eta banderizoak agertzen dira.Bigarrengoan (XVII. mendean eginak), guduak eta maitasunean oinarritutako gaiak dira. Hauek, ezin dira kronikatzat hartu, ez direlako zehatzak. Azkenik, hirugarrengoan (XVIII. mendean eginak), gaiak sinboloen bidez ageriak dira, hau da, elkarrizketa forma dute. Gai nagusia amodioa da eta Ipar Euskal Herrian sortuak dira gehienak.
Formari dagokionez berriz, 3 neurtitzekoak eta isometrikoak dira, lelo batez bukatzen dira.
Neurriaren kasuan, gehienetan zortzi neurtitzeko estrofak agertzen dira, "ababbcbc" motako errimekin.
Hasierako zatian gai erlijiozko istorioak ikus ditzazkegu. Baina bukaeran amodiozko istorioak agertzen dira.
Herri baladak, erromantze eta kontrapoesia estiloko generoa dute. Izaera narratiboa izaten dute eta hau, ahozko tradizioarekin batera mantentzen da. Hemen gertatzen diren ekintzek, logika eta denborarekiko bilakaera erakusten dute. Hauek, ekintza unitate edo sekuentzietan banatuak egoten dira. Bertan, pertsonaien eta jarduleen arteko harremanak kontatzen dira.
Iraupena kontuan harturik, luzea izaten da, baina beti ez du harrera berdina. Baladak onarpen betea izan zuten Erdi Arotik, XVIII. mendera arte. Aldiz, bigarren mailako estimua izan zuten XVIII. mendetik aurrera. Baina hala ere, bukaeran lorapen izugarria izan zuen.
Antonio Cid-el esan zuen, Iparraldean "juglaria berri" garatu izana sinesgarria izan zela, eta gainera, hainbat balada frantsesetik euskarara pasatu ziren.
Baladak, kanta narratibo laburrak ziren eta generoetatik bereizten dira. Euskal literaturaren kasuan, erromantze izena erabiltzen da aspalditik. Europan berriz, balada izenez ezagutzen da.
Ereduz, Gaztelar erromantzea da berezia. Euskal baladak Europakoaren eredua du antzera. Hau, gaietan, irudietan, literatur baliabideetan antzeman dezakegu. Europan, Erdi Aroan finkatu zen estilo bereziak gaur arte iraun du. Baina badaude aldatu diren hainbat gauza. Horietako bat, literatura idatzia asko murriztu dela ahozko kulturadun lekuetan da. Baita, herri bakoitzeko baladek bere estilo propioa hartu dutela forma, irudi eta epika kasuetan. Adibidez: Istorio labur bat kontatzen da, ia beti gertaera bortiz eta gogorrak daude.
Pertsonaiei buruz ez da ezer azaltzen; ez iritzi moralik, ezta zertzelada berezirik ere. Gainetik ematen da deskripzioa, denbora, eszenak...Baina gertaera eta tentsio uneak elkarrizketa bizi, zuzen eta sakonekin ematen dira. Hauek, entzuleengan emozioa sortzeko eginak daude.
Forma,neurria eta gaiez aparte, baditu beste ezaugarri batzuk. Oroimenean oinarritzen dira eta metrikaz eta errimaz eginik daude errezago memorizatzeko. Truku horiez aparte errepikapenak ere oso erabiliak dira; hitz multzoak, ideiak... azaltzea entzuen arreta piztuko dutenak. Paralelismoa ere agertu ohi da; hau da, ideia edo egitura sintektikoa errepikatzea, gero eta informazio gutxiago emanez.
Elkarrizketak oso garrantzitsuak dira pertsonaien unerik dramatikoenak azaltzeko. Hauetan, metrika edo errima erabiltzen da. Molde metriko asko erabiltzen dira eta ez dago araurik. Hegoaldean, kopla itxurako errima moldea erabiltzeko joera dago. Hauek, soinuen bitartezs sortzen dira, entzutean atsegina izateko.
Gaien kasuan, askotarikoak izan daitezke, horietako batzuk, hilketak, familia arteko liskarrak... izan daitezke. Ereduari dagokionez, 3 ezberdin daude: eredu epikoa, epiko-lirikoa eta lirikoa. Lehenengoaren kasuan Erdi Aroko gudak, jauntxoen ekintzak eta banderizoak agertzen dira.Bigarrengoan (XVII. mendean eginak), guduak eta maitasunean oinarritutako gaiak dira. Hauek, ezin dira kronikatzat hartu, ez direlako zehatzak. Azkenik, hirugarrengoan (XVIII. mendean eginak), gaiak sinboloen bidez ageriak dira, hau da, elkarrizketa forma dute. Gai nagusia amodioa da eta Ipar Euskal Herrian sortuak dira gehienak.
BERETERRETXEREN KANTHORIA
Kokapena: Balada honek ez du egilerik, anonimoa da. Zuberoan idatzita dago. XV.mendeko balada zahar bat da. Hartzaileak, herritarrak dira, baina oraingoan gu. Kodea, zubereaz idatzita dago. Kanala, ahoz transmititzen zen baina gaur egun berriz, idatziz. Xede komunikatiboa herritarrei gertatutakoa azaltzea da.
Argumentua: Bereterretxe etxean dago bere neskamearekin eta esaten dio begiratzeko leihotik, ea norbait dagoen. Beraz, esaten dio Jaun Kondea dagoela beste dozena bat gizonekin. Bereterretxe, leihora atera eta Jaun Kondeak, esaten dio behera jaisteko. Orduan, jaitsi baino lehenago alkandorabat ematen dio amak guapo joateko. Bereterretxe, Jaun Kondearekin elkartu eta eraman egiten du. Honek, haritz bati lotu eta hil egiten du. Bereterretxeren ama kezkatutas, bere bila hasten da, eta anaiaren etxera joaten da begiratzera, baina ez dago. Susmo txarra hartu zionez, Jaun Kondearengana joaten da mendira eta esten dio hil egin dela. Orduan, Mari Santz begiratzera joaten denean, bere semearen alkandora odolez beterik ikusten du. Gero herriko jendea jakinarazten du, baina ez dute sentimenturik adierazten.
Barne egitura, pertsonaiak, narratzailea, lekua eta denbora: Antagonista: Jaun Kondea. Arazo eragilea: Jaun Kondea eta bere gizonak. Protagonista: Bereterretxe. Laguntzaileak: Mari Santz eta bere anaia eta Bereterretxeren etxean dagoen neska. Sinpleak dira, onak edo txarrak. Hasieran 3. pertsonan kontatzen du, beraz narratzailea kanpodiegetikoa du, baina gero, Bereterretxek azaltzen du, lehenengo pertsonan. Ondoren, amaren eta Jaun Kondearen arteko elkarrizketak agertzen dira, estilo zuzenean. Bertan, narratzailea barnediegetikoa da.
Hasiera: 1 eta 2 ahapaldiak. Bertan, sarrera txiki bat egiten du eta deskribapen txiki bat egiten du.
Korapiloa: 3-14 ahapaldiak, biak barne. Bertan, nola hil egiten dioten azaltzen du. Prozesu guztia adieraziz.
Amaiera: 15-17 bihak barne. Mari santzen iritziak eta herriaren aldeko defentsarik ez dagoela adierazten du.
Tokia: Objektiboa da, Iruñetik gertu dagoen herri batean gertatzen da.
Denbora: Kronologikoa da, ordenean dagoelako.
Kanpo egitura: 17 ahapaldi ditu eta bakoitzean 4 bertso lerro daude. Errima kontsonantea du bertso-lerro bikoitietan. 7a 8a 9b 8a-ko egitura du. Sinalefak agertzen dira: bi hitzen arteko elkarketa da. Aurreko hitza bokalez amaitu eta hurrengoa bokalez hasten denean gertatzen da, silaba bakar bat bihurtuz. Errimari dagokionez, badaude eszepzio batzuk 5. ahapaldian, errima AAAB da, 6. ahapaldian, ABAA eta 9. eta 10. ahapaldietan errima ABAB da.
Baliabide literarioak: Metafora: "haltzak ez du bihotzik". Hiperbolea: "Ala zer ibar luzia". Elipsia: "Neskatuari eztiki". Paranomasia: "Neskatuak ber'hala, ikusi zian bezala, hiru dozena bazabiltzala borta batetik bestila". Konparazioa: "traidore batek bezala". Harridura: "Mentüraz sekulakoa". Errepikapena: "Buneta erori lürrera, buneta erori lürrera". Galdera erretorikoa: "Ai, ei, eta, jauna, nun duzie ene seme galanta?". Prosopografia: "Ala bukata ederra!"
Argumentua: Bereterretxe etxean dago bere neskamearekin eta esaten dio begiratzeko leihotik, ea norbait dagoen. Beraz, esaten dio Jaun Kondea dagoela beste dozena bat gizonekin. Bereterretxe, leihora atera eta Jaun Kondeak, esaten dio behera jaisteko. Orduan, jaitsi baino lehenago alkandorabat ematen dio amak guapo joateko. Bereterretxe, Jaun Kondearekin elkartu eta eraman egiten du. Honek, haritz bati lotu eta hil egiten du. Bereterretxeren ama kezkatutas, bere bila hasten da, eta anaiaren etxera joaten da begiratzera, baina ez dago. Susmo txarra hartu zionez, Jaun Kondearengana joaten da mendira eta esten dio hil egin dela. Orduan, Mari Santz begiratzera joaten denean, bere semearen alkandora odolez beterik ikusten du. Gero herriko jendea jakinarazten du, baina ez dute sentimenturik adierazten.
Barne egitura, pertsonaiak, narratzailea, lekua eta denbora: Antagonista: Jaun Kondea. Arazo eragilea: Jaun Kondea eta bere gizonak. Protagonista: Bereterretxe. Laguntzaileak: Mari Santz eta bere anaia eta Bereterretxeren etxean dagoen neska. Sinpleak dira, onak edo txarrak. Hasieran 3. pertsonan kontatzen du, beraz narratzailea kanpodiegetikoa du, baina gero, Bereterretxek azaltzen du, lehenengo pertsonan. Ondoren, amaren eta Jaun Kondearen arteko elkarrizketak agertzen dira, estilo zuzenean. Bertan, narratzailea barnediegetikoa da.
Hasiera: 1 eta 2 ahapaldiak. Bertan, sarrera txiki bat egiten du eta deskribapen txiki bat egiten du.
Korapiloa: 3-14 ahapaldiak, biak barne. Bertan, nola hil egiten dioten azaltzen du. Prozesu guztia adieraziz.
Amaiera: 15-17 bihak barne. Mari santzen iritziak eta herriaren aldeko defentsarik ez dagoela adierazten du.
Tokia: Objektiboa da, Iruñetik gertu dagoen herri batean gertatzen da.
Denbora: Kronologikoa da, ordenean dagoelako.
Kanpo egitura: 17 ahapaldi ditu eta bakoitzean 4 bertso lerro daude. Errima kontsonantea du bertso-lerro bikoitietan. 7a 8a 9b 8a-ko egitura du. Sinalefak agertzen dira: bi hitzen arteko elkarketa da. Aurreko hitza bokalez amaitu eta hurrengoa bokalez hasten denean gertatzen da, silaba bakar bat bihurtuz. Errimari dagokionez, badaude eszepzio batzuk 5. ahapaldian, errima AAAB da, 6. ahapaldian, ABAA eta 9. eta 10. ahapaldietan errima ABAB da.
Baliabide literarioak: Metafora: "haltzak ez du bihotzik". Hiperbolea: "Ala zer ibar luzia". Elipsia: "Neskatuari eztiki". Paranomasia: "Neskatuak ber'hala, ikusi zian bezala, hiru dozena bazabiltzala borta batetik bestila". Konparazioa: "traidore batek bezala". Harridura: "Mentüraz sekulakoa". Errepikapena: "Buneta erori lürrera, buneta erori lürrera". Galdera erretorikoa: "Ai, ei, eta, jauna, nun duzie ene seme galanta?". Prosopografia: "Ala bukata ederra!"
ALEGIAK
Alegiak protagonistak animaliak diren istorio laburrak dira eta bertsoz edo prosaz idatziak daude. Amaieran, ikuskizun moral bat agertzen da.
Alegiagile garrantzisuenak mundu greko eta latinean, Fredo eta Esopo izan ziren. Denbora eta espaziokoak berriz, Samaniego eta La Fontaine. Euskarara egokitu egiten ziren, baina gero, Euskaraz idazten hasi ziren. Idazle horietako batzuk Juan Antonio, Bizenta Mogel, Artxu, Oxobi eta Iturriaga izan ziren.
Egitura erraza eta zailtasunik gabea dute, beraz itzultzerakoan hizkuntza irakasteko erabiltzen da. Irakatsi atsegin emanez korrontean sailkatzen dira alegiak eta bi helburu nagusi dituzte: irakastea eta plazerra ematea, eta beste aldetik, gogoeta bultzatzea eta entretenitzea. Alegiek erakusten digute antzinako euskaldunek bizitzari buruzko jakinduria handia zutela.
Bizenta Mogel lehenengo alegiagile emakumea izan zen eta 1804an argitaratu zuen bere lana, honek, asko aberastu zuen euskal literatura. Gaztea zela, aita hil zitzaion eta orduan Bizenta eta bere anaia bere osaba apaiz idazlearengana joan ziren bizitzera. Osabarekin egin zituen ikasketak eta latina irakatsi zion, gero ikastera bultzatu zuen. Bere lan nagusia "Ipui Onac" izan zen; hau, Esoporen 50 alegia itzuliekin eta bere osabaren beste zortzirekin osatuta dago.
Beste lan bat, "Gabonetako Cantia Bizkaitar Guztientzat" izan zen.
Alegiak ahoz aho transmititzen ziren baina Grezian eta Erroman idazten hasi ziren. Bizenta Mogelek Esoporen alegiak eskuratu zituen euskaraz kanta zitezkeela adierazteko. Esoporen alegiak V. mendean egin ziren ezagunak eta k.a. VI. mendekoak ziren.
Europako hizkuntza gehienetara itzuliak izan ziren eta animalia gizatiartuak ziren pertsonaia nagusiak. Bertan, pasadizo moral eta satirikoak agertzen ziren.
Alegietan hainbat baliabide agertzen dira:
Alegia ezagun batzuk erbia eta dortoka, eta astoa eta mandoa dira. Erbia eta dortokaren alegian, lasterketa bat egiten dute eta argi dago Erbiak irabaziko duela, eta gainera oso zihur dago. Lasterketa hastean, dortoka oso makal doanez, erbia bidean lotan geratzen da. Orduan, dortokak aurre hartzen dio, lasterketa irabaziz. Bertan, argi ikusten da ikuskizun moral bat dagoela amaieran; nahiz eta bestea hobeagoa izan, ez dela inoiz amore eman behar.
Alegiagile garrantzisuenak mundu greko eta latinean, Fredo eta Esopo izan ziren. Denbora eta espaziokoak berriz, Samaniego eta La Fontaine. Euskarara egokitu egiten ziren, baina gero, Euskaraz idazten hasi ziren. Idazle horietako batzuk Juan Antonio, Bizenta Mogel, Artxu, Oxobi eta Iturriaga izan ziren.
Egitura erraza eta zailtasunik gabea dute, beraz itzultzerakoan hizkuntza irakasteko erabiltzen da. Irakatsi atsegin emanez korrontean sailkatzen dira alegiak eta bi helburu nagusi dituzte: irakastea eta plazerra ematea, eta beste aldetik, gogoeta bultzatzea eta entretenitzea. Alegiek erakusten digute antzinako euskaldunek bizitzari buruzko jakinduria handia zutela.
Bizenta Mogel lehenengo alegiagile emakumea izan zen eta 1804an argitaratu zuen bere lana, honek, asko aberastu zuen euskal literatura. Gaztea zela, aita hil zitzaion eta orduan Bizenta eta bere anaia bere osaba apaiz idazlearengana joan ziren bizitzera. Osabarekin egin zituen ikasketak eta latina irakatsi zion, gero ikastera bultzatu zuen. Bere lan nagusia "Ipui Onac" izan zen; hau, Esoporen 50 alegia itzuliekin eta bere osabaren beste zortzirekin osatuta dago.
Beste lan bat, "Gabonetako Cantia Bizkaitar Guztientzat" izan zen.
Alegiak ahoz aho transmititzen ziren baina Grezian eta Erroman idazten hasi ziren. Bizenta Mogelek Esoporen alegiak eskuratu zituen euskaraz kanta zitezkeela adierazteko. Esoporen alegiak V. mendean egin ziren ezagunak eta k.a. VI. mendekoak ziren.
Europako hizkuntza gehienetara itzuliak izan ziren eta animalia gizatiartuak ziren pertsonaia nagusiak. Bertan, pasadizo moral eta satirikoak agertzen ziren.
Alegietan hainbat baliabide agertzen dira:
- Etopeiak: Pertsonaien jarduerak eta ohiturak agertzen dira alde batetik, eta bestetik, izaera pentsaera eta ezaugarri psikologiko eta moralak.
- Prosopografiak: Pertsonaia baten alde eta ezaugarri fisikoak azaltzen dira.
- Prosopopeia: Gizakien jarduerak eta portaerak animaliei, izaki bizigabeei eta objektu abstraktuei jartzen zaizkie. Lau mota bereiz ditzazkegu baliabide honetan. Lehenik, gizakien izenondoak jartzen zaizkie izaki bizigabeei. Bigarrenik, izaki bizigabeei gizakiak hitz egitea, entzungo balute bezala. Hirugarrenik, gauzak, animaliak eta hilak mintzatzea. Hau, ipuin harrigarrietan, mitoetan eta alegietan gertatzen da.
Alegia ezagun batzuk erbia eta dortoka, eta astoa eta mandoa dira. Erbia eta dortokaren alegian, lasterketa bat egiten dute eta argi dago Erbiak irabaziko duela, eta gainera oso zihur dago. Lasterketa hastean, dortoka oso makal doanez, erbia bidean lotan geratzen da. Orduan, dortokak aurre hartzen dio, lasterketa irabaziz. Bertan, argi ikusten da ikuskizun moral bat dagoela amaieran; nahiz eta bestea hobeagoa izan, ez dela inoiz amore eman behar.
ASTOA ETA MANDOA ALEGIAREN IRUZKINA
Alegiak animaliak protagonistak diren istorio laburrak dira. Mundu Grekoan izan ziren sortuak eta Euskal Herrian Bizenta Mogelek landu zituen bereziki, lehen emakumea izan zen gainera.
Sarrera eta komunikazio egoera: "Astoa eta mandoa" alegiak egile anonimoa du. Euskara batuan dago idatzia eta kasu honetan gu gara hartzailea eta helburua irakastea, gogoeta bultzatzea eta entretenitzea da; ikaskizun batetin: beti ez dela bestearekin alderatu behar, dena zerbaitengatik gertatzen delako. Paperez iritsi zaigu baina ziur nago beste hainbat formatuetan aurki dezakegula.
Gaia: Astoa haserreturik dago mandoari jan gehiago ematen diotelako, baina lanaren aldeagatik egiten dute. Bertan ez dela bestearekin alderatu behar azaltzen du.
Gertakizuna: Astoari, Mandoari baino janari gutxiago ematen zioten eta beraz, hau, kexatu egiten da. Bidean doazela astoa nekatu egiten da eta mandoari jartzen diote bere pisua. Orduan, bukaeran, esaten du mandoak ea ulertzen duen zergatia. Berak lan gehiago edo zama gehiago eramaten duelako.
Kanpo egitura: Alegia hau prosaz idatzia dago eta ahapaldi bakarrekoa da.
Barne egitura:
- Sarrera: "Astoa eta mandoa elkarrekin..." hasi eta "eramaten? san zuen" amaitu. Bertan jateko orduan dituzten janari kantitate ezberdinak konparatzen ditu eta lanerako orduan baldintza berdinak,
- Garapena: "Baina laster ikusi..." hasi eta "mandoari gaineratu zion" amaitu. Bertan lanean, astoari zama kendu eta mandoari jartzen ziotela azaltzen da.
- Amaiera: "Orduan mandoak astoari..." hasi eta "... gehiago merezi dudala?" amaitu. Bertan mandoak galdetzen dio astoari ea ikusten duen janariaren diferentziaren arrazoia.
- Tokia: Ez du zehazten zein lekutan gertatzen den baina jakin dezakegu bide batean daudela; agian baserritik herrira doan bidean, zama eramaten.
- Denbora: Ni pentsatzen dut minutu batzuk igarotzen direla alegia honetan; zama eramaten doazelako eta azkenean nekatzean zama kendu eta astoari jartzen diolako.
- Narratzailea: Narratzailea kanpodiegetikoa da; aleiaren lekuko izango balitz bezala azaltzen duelako, 3. pertsonan kontatzen du.
- Elkarrizketa: Elkarrizketa laburrak agertzen dira, estilo zuzenean.
- Pertsonaiak: Pertsonaia nagusiak astoa eta mandoa dira eta bigarren mailakoa mandozaina da.
- Baliabide literarioak:
Prosopopeia: Pertsonen ezaugarriak jartzen zaizkie animaliei. Kasu honetan hitz egiten dute. "Aizu, eta orain ez zaizu iruditzen zuk baino bi aldiz gehiago merezi dudala?"
Prosopografia: Alde fisikoa erakusten digu, mandoa eta astoaren alderaketa egiten duen momentuan guk badakigulako mandoa handiagoa eta zabalagoa dela astoa baino.
Ikaskizuna: Gauza onetan beti guretzat nahi dugu onena, besteengan pentsatu gabe. Baina gero, denakdu bere arrazoia, momentu gogor eta zailetan gauza onuragarriekin zerikusia duela pentsatu behar dugula beti.
Nire iritzia: Ados nago alegia honen ikaskizunarekin; beti ezin delako besteekin alderatu gauza onetan bakarrik, momentu gogorrenetan ere alderatu egin behar delako besteekin. Eta beti ez dela "ni, ni eta ni" besteen esfortzuari ere begiratu behar zaiola.
ZERBAIT IZUGARRIA GERTATUKO DA HERRI HONETAN
Sarreraren alorrean, Gabriel García Márquez, (Aracataca, Magdalena, 1927ko martxoaren 6a - Mexiko hiria, 2014ko apirilaren 17a) Latinoamerikako idazle famatuenetariko bat izan zen. Idazle izatetik aparte, kazetaria izan zen.
Istorio labur hau guri zuzendua dago eta kanala, idatziz eta ahoz transmititu da. Xede komunikatiboa entretenitzea da, apur bat barregarria delako baina ikaskizun moral bat du amaieran. Hartzaileak gu izan gara, eta igorlea Garbiel Márquez da.
Gaiari dagokionez, “emakumearen aurre-sentimentu zorigaitzekoa” da. Bertan, emakume batek, aurre-sentimendu bat edukitzen du goizean eta pentsatzen du zerbait txarra gertatuko dela. Egun horretan zehar zer gertatzen den azaltzen du ipuin labur honek. Bertan azaltzen digute zurrumurru txiki batetik nolako hondamendiak sor daitezkeen.
Gertakizuna honakoa da: goizean amak semari gosaria ematen dion bitartean, dauzkan susmo txarrak azaltzen dizkio. Ondoren, semeak billarrean huts egiten du eta ama berriz, harakinarengana joaten da haragia erostera, baina badaezpada, behi bat erosten du haragi gehiago edukitzeko. Beranduago, jende guztiak haragia erosten du eta dena agortzen da. Eguerdian, plazara joaten da eta txori bat ikusten dute, inoiz joaten ez diren leku batean. Tentsioa gero eta handiagoa zen eta txutxu-mutxua handitzen doa. Arratsaldean, etxeak erretzen hasten dira eta herritik ihes egiten dute. Orduan, emakumeak goizean edukitako aurre-sentimendua gogoratzen du.
Kanpo egituraren kasuan, 10 ahapaldiko ipuina da, 47 lerroz osatua eta prosan idatzia dago.
Barne egiturarenean berriz, sarrera lehenengo ahapaldia da, “andrea bere seme-alaben…” hasi eta “gauza normala, pentsatu dute.” amaitzen da. Bertan ama goizean jaiki eta susmo txar bat eduki duela kontatzen die bere seme-alabei. Garapena bigarren ahapalditik, zortzigarreneraino da. “Semea billar-jokora joan” hasi eta “Ni banoa. »” bukatzen da. Bertan, susmoa hedatzen doa eta jendea beldurtu egiten da. Amaiera bederatzigarren ahapalditik, hamargarren ahapaldiraino da. “Hartu ditu bere” hasi eta “nengoela esan didate.»” amaitzen da. Hemen, jendeak bere etxeak erretzen hasten direla eta amak gogorarazten du bazekiela zerbait txarra gertatuko zela.
Ipuin hau, herri txiki batean kokatzen da, susmoa oso azkar zabaltzen delako; goizetik arratsaldera. Etxeko sukaldean agertzen da lehenengo eszena moduan eta gero, billarrean jolasteko lekua, plazarako bidea, harategia, kale nagusia eta herritik joaten diren bidea azaltzen dira. Lekua objektiboa da, ñabardurarik gabeko herri xume bat delako eta edozein lekutan aurki dezakegulako horrelako toki bat.
Denbora kronologikoa da, goizean hasi eta arratsaldean amaitzen delako. Gainera, egitura zirkular bat du; goizean amak esandako aurre-sentimenduarekin amaitzen delako eta objektiboa da.
Pertsonaiei dagokionez, ama da protagonista eta era berean, arazo eragilea. Bigarren mailako pertsonak susmo horretan sartutako pertsonak direla esan dezakegu; adibidez, seme-alabak, herritarrak...
Narrazioa 3. pertsonan dago idatzia eta narratzailea kanpodiegetikoa dela esan dezakegu “Andrea seme-alaben gosaria prestatzen ari da. Oso kezkatuta dagoela ematen du.”, kanpotik azaltzen duelako ipuin osoa. Apenas ez daude deskripziorik baina txiki batzuk aurki ditzakegu: “ emakumea kezkatuta”. Elkarrizketa ugari agertzen dira, estilo zuzenean: “Bai baina sekula ere ez ordu honetan”
Ipuin honetan hainbat figura literario azaltzen dira. Istorio guztia hiperbolea da; ez delako posible zurrumurru txiki batetik, horrelako hondamendia sortzea. Adibidez; “Herri hutsa”, kasu honetan, ez da posible herria hutsa egotea, exagerazio bat da. Pertsonifikazioak ere badaude; “Zorigaitza ez da gure etxera etorriko”, argi dago zorigaitza ez dela bizidun bat eta ezingo duela joan.
Nire iritziz, zurrumurru txiki batetik ezin daiteke herri guztia mugitu eta honelako arazoak eragin. Gaur egun hainbat hedabideetan berdina gertatzen da, gehienbat sare sozialetan eta ez da bidezkoa.
Ikaskizunari dagokionez, zurrumurru txikiak handi egin daitezkeela eta arazo handiak sortu ditzakeela azaltzen digu istorio labur honek.
Istorio labur hau guri zuzendua dago eta kanala, idatziz eta ahoz transmititu da. Xede komunikatiboa entretenitzea da, apur bat barregarria delako baina ikaskizun moral bat du amaieran. Hartzaileak gu izan gara, eta igorlea Garbiel Márquez da.
Gaiari dagokionez, “emakumearen aurre-sentimentu zorigaitzekoa” da. Bertan, emakume batek, aurre-sentimendu bat edukitzen du goizean eta pentsatzen du zerbait txarra gertatuko dela. Egun horretan zehar zer gertatzen den azaltzen du ipuin labur honek. Bertan azaltzen digute zurrumurru txiki batetik nolako hondamendiak sor daitezkeen.
Gertakizuna honakoa da: goizean amak semari gosaria ematen dion bitartean, dauzkan susmo txarrak azaltzen dizkio. Ondoren, semeak billarrean huts egiten du eta ama berriz, harakinarengana joaten da haragia erostera, baina badaezpada, behi bat erosten du haragi gehiago edukitzeko. Beranduago, jende guztiak haragia erosten du eta dena agortzen da. Eguerdian, plazara joaten da eta txori bat ikusten dute, inoiz joaten ez diren leku batean. Tentsioa gero eta handiagoa zen eta txutxu-mutxua handitzen doa. Arratsaldean, etxeak erretzen hasten dira eta herritik ihes egiten dute. Orduan, emakumeak goizean edukitako aurre-sentimendua gogoratzen du.
Kanpo egituraren kasuan, 10 ahapaldiko ipuina da, 47 lerroz osatua eta prosan idatzia dago.
Barne egiturarenean berriz, sarrera lehenengo ahapaldia da, “andrea bere seme-alaben…” hasi eta “gauza normala, pentsatu dute.” amaitzen da. Bertan ama goizean jaiki eta susmo txar bat eduki duela kontatzen die bere seme-alabei. Garapena bigarren ahapalditik, zortzigarreneraino da. “Semea billar-jokora joan” hasi eta “Ni banoa. »” bukatzen da. Bertan, susmoa hedatzen doa eta jendea beldurtu egiten da. Amaiera bederatzigarren ahapalditik, hamargarren ahapaldiraino da. “Hartu ditu bere” hasi eta “nengoela esan didate.»” amaitzen da. Hemen, jendeak bere etxeak erretzen hasten direla eta amak gogorarazten du bazekiela zerbait txarra gertatuko zela.
Ipuin hau, herri txiki batean kokatzen da, susmoa oso azkar zabaltzen delako; goizetik arratsaldera. Etxeko sukaldean agertzen da lehenengo eszena moduan eta gero, billarrean jolasteko lekua, plazarako bidea, harategia, kale nagusia eta herritik joaten diren bidea azaltzen dira. Lekua objektiboa da, ñabardurarik gabeko herri xume bat delako eta edozein lekutan aurki dezakegulako horrelako toki bat.
Denbora kronologikoa da, goizean hasi eta arratsaldean amaitzen delako. Gainera, egitura zirkular bat du; goizean amak esandako aurre-sentimenduarekin amaitzen delako eta objektiboa da.
Pertsonaiei dagokionez, ama da protagonista eta era berean, arazo eragilea. Bigarren mailako pertsonak susmo horretan sartutako pertsonak direla esan dezakegu; adibidez, seme-alabak, herritarrak...
Narrazioa 3. pertsonan dago idatzia eta narratzailea kanpodiegetikoa dela esan dezakegu “Andrea seme-alaben gosaria prestatzen ari da. Oso kezkatuta dagoela ematen du.”, kanpotik azaltzen duelako ipuin osoa. Apenas ez daude deskripziorik baina txiki batzuk aurki ditzakegu: “ emakumea kezkatuta”. Elkarrizketa ugari agertzen dira, estilo zuzenean: “Bai baina sekula ere ez ordu honetan”
Ipuin honetan hainbat figura literario azaltzen dira. Istorio guztia hiperbolea da; ez delako posible zurrumurru txiki batetik, horrelako hondamendia sortzea. Adibidez; “Herri hutsa”, kasu honetan, ez da posible herria hutsa egotea, exagerazio bat da. Pertsonifikazioak ere badaude; “Zorigaitza ez da gure etxera etorriko”, argi dago zorigaitza ez dela bizidun bat eta ezingo duela joan.
Nire iritziz, zurrumurru txiki batetik ezin daiteke herri guztia mugitu eta honelako arazoak eragin. Gaur egun hainbat hedabideetan berdina gertatzen da, gehienbat sare sozialetan eta ez da bidezkoa.
Ikaskizunari dagokionez, zurrumurru txikiak handi egin daitezkeela eta arazo handiak sortu ditzakeela azaltzen digu istorio labur honek.
XX. MENDEKO OLERKIGINTZA
Poesia hitza entzuterakoan hitz arrotzak, eta ulertzeko zailak etortzen zaizkigu burura. Gainera, ez direla jende arruntarentzat, batez ere sensibilitate handiko pertsonentzat direla pentsatzen dugu.
Orokorrean poetak jende "freaky"-ak direla usten dugu eta beste mundu batean bizi direla; baita ere, beraien artean elkartu eta ideaiak konpartitzen dituztela.
Poesia hitza latinezko "poiesis" hitzetik dator eta hori grekotik. Antzinako Grezian jai handiak egiten ziten eta bertan musika egoten zen, beraz lirikak garrantzi handia zuen. Erdi Aroan bi bide berri sortu ziren:
Hainbat neurritako olerkiak daude:
Olerkigintzaren ezaugarrietako bat poetak bere kezkak, sentimenduak eta bizi esperientziak azaltzen dituela da. Barne mundua edo kanpo errealitatea azaltzen du bere ikuspuntutik; beraz, subjetiboa da. Baita ere, baliabide literarioak erabiltzen dituzte eta hizkuntza ere berezian azaltzen dute edertasuna lortzeko. Gainera anaforak, errepikapenak eta paralelismoak erabiltzen dituzte. Bestalde, narraziotik olerkigintza bereizten duena erritmoa da, lehenago lirikarekin lotuta zegoelako. Bertan bi baliabide nagusitzen ziren: Neurriari dagokionez, XX. mendetik aurrera neurri librea erabiltzen zuten, baina aurretik zehatza. Erritmoari dagokionez, esaldien bukaeran antzeko ahotsak errepikatzen zituzten.
Euskal Herrian euskal poetak bertsolaritzatik urrundu ziren eta olerki libreak egiten hasi ziren; neurri eta errima gabeak. Anaforak, errepikapenak eta paralelismoak erabiliz lortzen zuten erritmoa. Lehen euskal olerki liburua 1545. urtean idatzi zuen Bernat Etxeparek, eta honako izenburu hau jarri zion: "Linguae Vasconum Primitiae". Apaiza zen, baina askotariko gaiak eta gainera, ausartak landu zituen: erlijiosoak, amodiozkoak emakumeekiko maitasuna, autobiografia, euskararen goraipamenak...
Orokorrean poetak jende "freaky"-ak direla usten dugu eta beste mundu batean bizi direla; baita ere, beraien artean elkartu eta ideaiak konpartitzen dituztela.
Poesia hitza latinezko "poiesis" hitzetik dator eta hori grekotik. Antzinako Grezian jai handiak egiten ziten eta bertan musika egoten zen, beraz lirikak garrantzi handia zuen. Erdi Aroan bi bide berri sortu ziren:
- Lehenik, XIII. mendetik XVII. mendera, lirikak garrantzi handia hartu eta urrezko aroa sortu zen.
- Ondoren, XX. mendean, abangoardiako mugimenduak sortu ziren eta batez ere, formari eragin zioten. Horren ondorioz, olerkigintzan eragin handia izan zuen.
Hainbat neurritako olerkiak daude:
- Zortziko txikia: 7-6 silaba tartekatuz, 8 lerro eta bikoitietan errima dute.
- Zortziko handia: zortziko txikiaren eskema du baina 10-8 silaba tartekatuz.
- Hamarreko txikia: 7-6 silaba tartekatuz, 10 lerro eta bikoitietan errima dute.
- Hamarreko handia: hamarreko txikiaren eskema berdina du baina 10-8 silabekin.
- Kopla handiak: 4 lerro dituzte, 10-8 silaba tartekatzen dira eta bikoitietan errima dute.
- Kopla txikiak: 4 lerro dituzte, 7-6 silaba tartekatzen dira eta bikoitietan errima dute.
Olerkigintzaren ezaugarrietako bat poetak bere kezkak, sentimenduak eta bizi esperientziak azaltzen dituela da. Barne mundua edo kanpo errealitatea azaltzen du bere ikuspuntutik; beraz, subjetiboa da. Baita ere, baliabide literarioak erabiltzen dituzte eta hizkuntza ere berezian azaltzen dute edertasuna lortzeko. Gainera anaforak, errepikapenak eta paralelismoak erabiltzen dituzte. Bestalde, narraziotik olerkigintza bereizten duena erritmoa da, lehenago lirikarekin lotuta zegoelako. Bertan bi baliabide nagusitzen ziren: Neurriari dagokionez, XX. mendetik aurrera neurri librea erabiltzen zuten, baina aurretik zehatza. Erritmoari dagokionez, esaldien bukaeran antzeko ahotsak errepikatzen zituzten.
Euskal Herrian euskal poetak bertsolaritzatik urrundu ziren eta olerki libreak egiten hasi ziren; neurri eta errima gabeak. Anaforak, errepikapenak eta paralelismoak erabiliz lortzen zuten erritmoa. Lehen euskal olerki liburua 1545. urtean idatzi zuen Bernat Etxeparek, eta honako izenburu hau jarri zion: "Linguae Vasconum Primitiae". Apaiza zen, baina askotariko gaiak eta gainera, ausartak landu zituen: erlijiosoak, amodiozkoak emakumeekiko maitasuna, autobiografia, euskararen goraipamenak...